धर्मनिरपेक्षता, समाजवाद आणि हिंदुत्व या तीन शब्दांवर सर्वोच्च न्यायालयात एवढा गदारोळ का झाला?

सर्वोच्च न्यायालयात धर्मनिरपेक्ष, समाजवादी आणि हिंदुत्व शब्द: सोमवारी सर्वोच्च न्यायालयात तीन महत्त्वाचे शब्द उमटले. हे शब्द अनेकदा देशात रस्त्यांपासून प्रत्येक कोपऱ्यापर्यंत आणि राजकीय व्यासपीठांवर प्रतिध्वनीत राहतात. या शब्दांमध्ये देशाच्या राज्यघटनेच्या प्रास्ताविकात धर्मनिरपेक्ष आणि समाजवादी या शब्दांसह हिंदुत्व या शब्दांचा समावेश होता. न्यायालयात दोन प्रमुख याचिका होत्या. एका प्रकरणात राज्यघटनेच्या प्रास्ताविकात जोडलेल्या शब्दांवर निर्णयाच्या अपेक्षेने याचिका दाखल करण्यात आली होती, तर दुसऱ्या याचिकेत हिंदुत्व या शब्दाच्या जागी भारतीय संविधानवाद हा शब्द वापरल्याबद्दल याचिका दाखल करण्यात आली होती. पहिल्या याचिकेवर सुनावणी सुरू आहे, तर दुसरी याचिका न्यायालयाने फेटाळली आहे.

पहिली याचिका भाजप नेते सुब्रमण्यम स्वामी, अश्वनी उपाध्याय आणि बलराम सिंह यांनी दाखल केली होती. 1950 च्या राज्यघटनेच्या मूळ प्रस्तावनेत केलेल्या बदलांवर आक्षेप घेण्यासाठी ही याचिका दाखल करण्यात आली होती. या याचिकेत राज्यघटनेच्या मूळ प्रास्ताविकेत समाजवादी आणि धर्मनिरपेक्ष हे शब्द जोडण्याला आव्हान देण्यात आले होते. सर्वोच्च न्यायालयाने या याचिकांवर सुनावणी केली.

धर्मनिरपेक्ष आणि समाजवादी हे शब्द बाबासाहेबांच्या संविधानात नव्हते.

अशा परिस्थितीत हे शब्द राज्यघटनेत कधी जोडले गेले हे प्रथम जाणून घेणे गरजेचे आहे. माहितीसाठी असे नमूद करणे योग्य आहे की, हे शब्द 1950 साली देशात लागू झालेल्या राज्यघटनेच्या मूळ मसुद्याच्या प्रस्तावनेत नव्हते. म्हणजेच बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अध्यक्षतेखाली तयार झालेल्या आणि देशाने स्वीकारलेल्या संविधानात हे शब्द नव्हते.

संविधानाच्या प्रास्ताविकेत हे शब्द कधी जोडले गेले?
इंदिरा गांधी देशात सत्तेवर असताना आणि देशात आणीबाणी लागू झाली तेव्हा या सरकारने १९७६ मध्ये आणलेल्या ४२व्या घटनादुरुस्तीनुसार हे शब्द जोडले गेले. या दुरुस्तीअंतर्गत संविधानाच्या प्रास्ताविकेत ‘समाजवादी’ आणि ‘धर्मनिरपेक्ष’ हे शब्द समाविष्ट करण्यात आले. या दुरुस्तीसह, संविधानाच्या प्रस्तावनेतील भारताचा उल्लेख “सार्वभौम, लोकशाही प्रजासत्ताक” वरून “सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही प्रजासत्ताक” असा बदलण्यात आला.

1950 साली लागू झालेल्या राज्यघटनेची मूळ प्रस्तावना अशी होती.
आम्ही, भारताच्या लोकांनी, भारताला सार्वभौम, लोकशाही प्रजासत्ताक बनवण्याचा आणि तेथील सर्व नागरिकांसाठी संकल्प केला आहे:
सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्याय,
विचार, अभिव्यक्ती, श्रद्धा, धर्म आणि उपासना स्वातंत्र्य,
स्थिती आणि संधीची समानता प्राप्त करण्यासाठी आणि
या सर्वांमध्ये, बंधुत्वाला चालना देण्यासाठी जी व्यक्तीची प्रतिष्ठा आणि राष्ट्राची एकता आणि अखंडता सुनिश्चित करते,
दृढ निश्चयाने, आम्ही या संविधान सभेत, या दिनांक २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी (मिती मार्गशीर्ष शुक्ल सप्तमी, संवत २००६ विक्रमी) याद्वारे या संविधानाचा स्वीकार, अधिनियमित आणि समर्पित करत आहोत.

पण, आणीबाणीच्या काळात राज्यघटनेची मूळ प्रस्तावना 42 व्या दुरुस्तीनंतर ते बदलले गेले, त्यानंतर ते असे काहीतरी झाले.

आम्ही, भारताच्या लोकांनी, भारताला एक सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही प्रजासत्ताक आणि तेथील सर्व नागरिकांसाठी स्थापन करण्याचा संकल्प केला आहे:
सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्याय,
विचार, अभिव्यक्ती, श्रद्धा, धर्म
आणि उपासनेचे स्वातंत्र्य,
स्थिती आणि संधीची समानता,
मिळवण्यासाठी,
आणि त्या सर्वांमध्ये,
व्यक्तीची प्रतिष्ठा
आणि राष्ट्राची एकता आणि अखंडता सुनिश्चित करणे,
बंधुभाव वाढवण्यासाठी,
दृढ संकल्पाने, ही संविधान सभा, या २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी (मिती मार्गशीर्ष शुक्ल सप्तमी, संवत २००६ विक्रमी) याद्वारे हे संविधान स्वीकारते, लागू करते आणि समर्पित करते.

हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की “समाजवादी” या शब्दाचा समावेश करण्याचा उद्देश भारतीय राज्याचे ध्येय आणि तत्वज्ञान म्हणून समाजवादावर जोर देणे आहे असे म्हटले जाते. हे दारिद्र्य निर्मूलन आणि समाजवाद यावर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी होते. यामध्ये विशिष्ट आणि अत्यावश्यक क्षेत्रांचे राष्ट्रीयीकरण करण्याच्या उद्देशाचाही समावेश होता.

याशिवाय ‘सेक्युलर’चाही समावेश होता. या शब्दाचा समावेश करण्यामागे देशाचे धोरणकर्ते देशाला धर्मनिरपेक्ष पद्धतीने पुढे नेण्याचे काम करतील हा संदेश स्पष्टपणे पोहोचवणे हा होता. यामुळे धर्मनिरपेक्ष राज्याच्या कल्पनेला चालना मिळाली. यामध्ये सर्व धर्मांना समान वागणूक आणि तटस्थतेला प्रोत्साहन देण्यात आले. याशिवाय कोणत्याही विशिष्ट धर्माला राज्यधर्म म्हणून पाठिंबा देऊ नका, असा संदेशही देण्यात आला.

डॉ. आंबेडकर प्रस्तावनेत समाजवादी हा शब्द जोडण्याच्या बाजूने नव्हते.

बरं, सुप्रीम कोर्टात जे घडलं त्याकडे परत येत आहोत. सुप्रीम कोर्टात बलराम सिंह यांच्या बाजूने युक्तिवाद करताना वकील विष्णू शंकर जैन यांनी प्रस्तावनेतील दुरुस्तीला विरोध केला आणि धर्मनिरपेक्षता आणि समाजवादी हे शब्द जोडले आणि युक्तिवादात असेही म्हटले की डॉ भीमराव आंबेडकर समाजवादी शब्द जोडण्याच्या बाजूने नाहीत. प्रस्तावना मध्ये होते. ते म्हणाले की आंबेडकरांचा असा विश्वास होता की यामुळे वैयक्तिक स्वातंत्र्य कमी होईल. यासोबतच जैन म्हणाले की, राज्यघटनेच्या प्रास्ताविकात दुरुस्ती करता येणार नाही.

न्यायालयाने काय म्हटले

या याचिकांवरील सुनावणीदरम्यान न्यायालयाने सांगितले की, धर्मनिरपेक्षता हा नेहमीच संविधानाच्या मूलभूत रचनेचा एक भाग मानला गेला आहे आणि सर्वोच्च न्यायालयाच्या अनेक निर्णयांमध्ये हे म्हटले आहे. यासोबतच सर्वोच्च न्यायालयाने म्हटले की, समाजवादाचा अर्थ संधीची समानता आणि देशाच्या संपत्तीचे समान वितरण असाही होऊ शकतो.

न्यायालयाने धर्मनिरपेक्षता हे संविधानाचे मूलभूत वैशिष्ट्य मानले.

न्यायमूर्ती संजीव खन्ना आणि न्यायमूर्ती पीव्ही संजय कुमार यांच्या खंडपीठाने ही टिप्पणी केली. विष्णू शंकर जैन यांच्या युक्तिवादावर न्यायमूर्ती खन्ना म्हणाले की, समाजवादाचे वेगवेगळे अर्थ असू शकतात. न्यायमूर्ती खन्ना म्हणाले की, पाश्चिमात्य देशांत ज्या अर्थाने याचा विचार केला जातो त्याच अर्थाने घेऊ नये. ते म्हणाले की, संविधानात वापरण्यात आलेला समानतेचा अधिकार आणि बंधुता हे शब्द तसेच घटनेच्या तिसऱ्या भागाकडे पाहिले तर धर्मनिरपेक्षता हे संविधानाचे मूलभूत वैशिष्ट्य मानले गेले असल्याचे स्पष्ट संकेत मिळतात. न्यायमूर्ती खन्ना म्हणाले की, सर्वोच्च न्यायालयाने आपल्या अनेक निर्णयांमध्ये धर्मनिरपेक्षता हा संविधानाच्या मूलभूत रचनेचा भाग मानला आहे.

हिंदुत्व या शब्दावर न्यायालयाने काय म्हटले

आता दुसऱ्या याचिकेबद्दल बोलूया. विकासपुरी, दिल्लीचे रहिवासी एसएन कुंद्रा यांनी ही याचिका दाखल केली आहे. या याचिकेत हिंदुत्वाऐवजी भारतीय संविधानवाद हा शब्द वापरण्याची मागणी करण्यात आली होती. सर्वोच्च न्यायालयाने ही याचिका सुनावणीस योग्य मानली नाही. सर्वोच्च न्यायालयाने या जनहित याचिकेवर सुनावणी करण्यास नकार दिला. या याचिकेत हिंदुत्वाच्या जागी भारतीय संविधानवाद हा शब्द जोडण्याची मागणी करण्यात आली होती. याचिकाकर्त्याने म्हटले आहे की, हिंदुत्व हा शब्द घटनेत समाविष्ट असलेल्या धर्मनिरपेक्ष आणि लोकशाही मूल्यांशी अधिक जवळचा आहे.

कुंद्रा म्हणतात की हिंदुत्व या शब्दाचा गैरवापर विशिष्ट धर्माच्या कट्टरपंथीयांकडून आणि जे आपल्या धर्मनिरपेक्ष राज्यघटनेचे धर्मात रूपांतर करू इच्छितात त्यांना खूप वाव आहे. हिंदुत्व हे राष्ट्रवादाचे आणि नागरिकत्वाचे प्रतीक बनवण्याचाही प्रयत्न केला जातो.

मुख्य न्यायमूर्ती डीवाय चंद्रचूड, न्यायमूर्ती जेबी परडीवाला आणि न्यायमूर्ती मनोज मिश्रा यांच्या खंडपीठाने ही याचिका फेटाळून लावली. हा प्रक्रियेचा पूर्ण दुरुपयोग असल्याचे न्यायालयाने म्हटले आहे. सरन्यायाधीशांनी याचिकाकर्त्याला स्पष्टपणे सांगितले की, ‘नाही, आम्ही हे ऐकणार नाही.’